Η αρχιτεκτονική, πριν γίνει πράξη και αντιμετωπιστεί, δυστυχώς, μόνο χρηστικά, θα πρέπει να θυμόμαστε πως είναι μια πνευματική άσκηση, μια πνευματική θέση, μια πρόταση. Είναι σαν τη Γλώσσα ή σαν τη Μουσική. Η αρχιτεκτονική έχει γραφή, έχει λεξιλόγιο, γραμματική, συντακτικό, κανόνες, που τα μαθαίνουμε (;) στη σχολή. Εχει όμως και ύφος, νοήματα, ρυθμό, πλοκή, «στιλ», τρόπο... ή έχει νότες, κλίμακες, μέτρο, σύνθεση και αρμονία... αν σκεφτούμε τη λογοτεχνία ή τη μουσική. Και μ' αυτά είναι που φτιάχνονται οι πραγματικές σχολές και στη λογοτεχνία και στη μουσική και στην αρχιτεκτονική.
Μια γλώσσα που βοηθά να συνεννοηθούμε και να επικοινωνήσουμε, με στόχο να καταλάβουμε και να αισθανθούμε (συνεννοούμαι= καταλαβαίνω / επικοινωνώ= αισθάνομαι).
Η αρχιτεκτονική είναι το περιβάλλον για όλες τις άλλες «γλώσσες». Μέσα σ' αυτή ζουν, λειτουργούν, σ' αυτήν αναφέρονται ή δρουν, τη χρησιμοποιούν ή την έχουν ανάγκη.
Η αρχιτεκτονική, σήμερα, πρέπει και αυτή με τον τρόπο της να πάρει μέρος και να βοηθήσει, στο βαθμό που της αναλογεί, στην ανίχνευση μιας «μεταγλώσσας». Μιας «γλώσσας» δηλαδή που θα περιέχει όλες τις γλώσσες, χωρίς να αλλοτριώνει τους ανθρώπους και τα δημιουργήματά τους στη ζωή, στις επιστήμες και στις τέχνες, αλλά θα τους βοηθάει να καταλάβουν καλύτερα τον εαυτόν τους, καταλαβαίνοντας καλύτερα και τους άλλους. Να βρίσκει κοινές αξίες και αρχές, μέσα στη διαφορετικότητα. Γιατί οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίσοι, αλλά δεν μπορεί να είναι ούτε όμοιοι ούτε ίδιοι.
Οπως όμως όλες οι πνευματικές αξίες, έτσι και όλα αυτά έχουν και χωρούν πολύ υποκειμενισμό. Υπάρχουν πολλές πλευρές από τις οποίες μπορείς να τα δεις, πολλές αφετηρίες από τις οποίες μπορείς να τα προσεγγίσεις (αισθητικές, γεωγραφικές, οικονομικές κ.ά.).
Αυτό όμως το ποιοτικό στοιχείο εκλαμβάνεται δυστυχώς από κάποιους ως δυνατότητα, και ορμώντας ως ταύροι σε υαλοπωλείο (πολιτικοί, εργολάβοι, άνθρωποι της εξουσίας, με κάποια πολιτισμική καθυστέρηση και νεόπλουτοι) και σπρώχνουν τα πράγματα, κινούμενοι από κίνητρα και ελατήρια ανιστόρητα, μικρολογικής και μικροσυμφέροντος, και οπωσδήποτε κατώτεροι των περιστάσεων, τα καταντούν όλα όπως κατάντησαν την Αθήνα. Γιατί απ' όλους αυτούς, τις δράσεις, τις αλληλουχίες και τις αλλοπρόσαλλες παρεμβάσεις τους, έγινε και γίνεται καθημερινά, αυτό που βλέπουμε και είναι η Αθήνα σήμερα. Ετσι, σαν ένα κραυγαλέο παράδειγμα της δράσης τους, που μιλάει από μόνο του και τα λέει όλα. ΔΕΝ είναι το αποτέλεσμα μιας αρχιτεκτονικής θέσης/πρότασης, αλλά έκφραση υπανάπτυξης και πνευματικής ακαταστασίας.
Ομως, από τη στιγμή που ο Λόγος έχει δεχτεί θανάσιμα χτυπήματα, ώστε να φτάνουμε να αντιμετωπίζουμε/να «μιλάμε», για μια ζωή χωρίς Λόγο, δεν είναι δυνατόν, η αρχιτεκτονική /μια από τις εκδοχές του Λόγου/ να σηκώσει όλο το φορτίο/ το βάρος, χωρίς και αυτή να υποστεί τις συνέπειες.
Και όταν ο Λόγος αντικαθίσταται από τη δημαγωγία και την παντοκρατορία της εικόνας, τότε και η αρχιτεκτονική γίνεται στείρος «φορμαλισμός» /περιτύλιγμα /«ντεκόρ» / ΑΣΥΝΑΡΤΗΣΙΑ.
Ισως το πρόβλημα σήμερα να είναι πως τα πράγματα δεν ιεραρχούνται, δεν ξεκαθαρίζονται, σε διαφορετικά επίπεδα, αλλά όλα αξιολογούνται από το πόσο αγοραία και καταναλώσιμα μπορούν να είναι. Υπάρχει λοιπόν, μια αδυσώπητη συμπύκνωση, την οποία είναι δύσκολο να συμμεριστούν όλοι, με τον ίδιο τρόπο.
Δυστυχώς, αυτό που απομένει και κυριαρχεί είναι η εικόνα/η πόζα και όχι η ουσία, και τα παιχνίδια δύναμης και εξουσίας (αυτός ο μηχανισμός εξόδου από την υπαρξιακή αμηχανία και τις περισσότερες φορές την ανυπαρξία) τα οποία γίνονται όλο και πιο θηριώδη, και γι' αυτό οι συνέπειες είναι πια ολέθριες. Δεν συγκρίνονται με κανέναν πόλεμο. Η εξαφάνιση του άλλου γίνεται νομοτέλεια. Η ζωή είναι αλλού. Η τρέλα την υποκαθιστά ή την αντικαθιστά. Η φρίκη της βαρβαρότητας.
Και η αρχιτεκτονική; Μα και αυτή τη φορά η αρχιτεκτονική -σαν «περιτύλιγμα» όμως τώρα- τις εκδοχές επιλογών καλείται να καλύψει. Και αυτές είναι οι επιλογές και οι εκδοχές που οι πολλοί «πολιτικοί υπεύθυνοι» και οι συνδρομητές τους «ειδικοί» σε διάφορους χώρους και υπηρεσίες, οι ιδιώτες και η «αγορά» αποφασίζουν και εφαρμόζουν, με το έτσι θέλω, χωρίς να περάσουν από τη βάσανο της ευρύτερης συζήτησης και της κριτικής.
Τελικά, πρόκειται για ένα μετεωρισμό ανάμεσα στην ασυδοσία και την ελευθεριότητα, που έχει υποκαταστήσει τα πάντα, με την ευθύνη όλων μας. Και αυτό δεν είναι ούτε δημοκρατικό ούτε έχει σχέση με την ελευθερία. Μάλλον τα έχουμε μπερδέψει λίγο πολύ όλα. Λειτουργούμε περισσότερο σαν κακομαθημένοι, με ευκαιριακά «κλισέ» και στερεότυπα, παρά σαν υπεύθυνοι πολίτες, με ευθύνες, υποχρεώσεις και δικαιώματα.
Αν σταθούμε σε μερικές από τις τρέχουσες δράσεις, γύρω από το θέμα, θα δούμε και τους τρόπους και τις ευθύνες.
Ενώ λοιπόν η «Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων» είναι σωστή, αφού είναι προφανής η αναγκαιότητά της, η πραγμάτωσή της όμως, όπως εξελίσσεται γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης, είναι μια τουλάχιστον πρόχειρη και αφελής σχεδίαση, που δεν ανταποκρίνεται ούτε κατ' ελάχιστο στο μέγεθος, και κυρίως στη σημασία του εγχειρήματος.
Ενοποίηση δεν σημαίνει κατεβάζω ένα βουνό πέτρες και τις στρώνω απ' άκρη σ' άκρη πάνω από τον παλιό δρόμο αυτοκινήτων που υπήρχε. Πρόκειται για έργο αφελές, καμωμένο με τρόπο που δείχνει πόσο λίγο μάς απασχολούν όλ' αυτά και πόσο επιπόλαια τα αντιμετωπίζουμε, ώστε να ακυρώνουν την καλή αρχική πρόθεση και να προσβάλλουν τον περιβάλλοντα χώρο που την προκάλεσε. Και ας υπάρχει υπόδειγμα αξιολογότατο στον ίδιο χώρο, που είναι το έργο του Πικιώνη.
Για «το Μουσείο της Ακρόπολης», εκεί φαίνεται, πως όσα και να γραφτούν δεν μπορούν να αναστείλουν όλη τη δημαγωγία και τον λαϊκισμό, που τυφλώνει τους «ειδικούς» υπουργούς και άλλους γύρω από ένα θέμα μεγάλης ανάγκης, αλλά που δεν λένε να καταλάβουν πώς και πού κάνουν το ίδιο λάθος και ως προς τη χωροθέτηση και ως προς τα ζητούμενα και τους τρόπους από τους διαγωνιζόμενους, κάτι που κάνει το λάθος τους αυτό να είναι εκ προθέσεως, μέχρι να γίνει το κακό.
Είναι ο τέταρτος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός που δεν πείθει και δεν οδηγεί πουθενά, αφού τα τραγελαφικά του αποτελέσματα δεν αντέχουν στην κριτική, που ευτυχώς εξακολουθεί να υπάρχει. Μέχρι πότε όμως.
Η Ακρόπολη και ο βράχος της δεν είναι «το κομό» που κληρονομήσαμε και ψάχνουμε πού να το βάλουμε, για να συμπληρώσουμε το κιτσαριό του νεοπλουτίστικου σπιτιού μας.
Οσο για την πρόθεσή μας να κάνουμε εμείς τους «Ολυμπιακούς Αγώνες» «κάπως αλλιώς», φωνάξαμε τον κ. Calatrava να το «εκφράσει» και να το κάνει πράξη. Περίσσεψαν λοιπόν οι μεγαλοστομίες για μια δική μας ματιά, σ' ένα δικής μας έμπνευσης και καταγωγής μέγιστο γεγονός, που οι διάφοροι «κακοί» ανά τον κόσμο διέφθειραν, μετατοπίζοντας και αλλοιώνοντας τα νοήματά του.
Την παγκοσμιοποίηση (την πολιτισμική ισοπέδωση και επιβολή) εμείς δεν την αφορίζουμε, δεν τη συζητάμε και δεν την καταγγέλλουμε, όπως τόσοι και τόσοι. Εμείς την «προσκαλούμε» και την χρυσοπληρώνουμε, για να μας «εκφράσει» και να μας «δικαιώσει».
Αν τώρα σ' αυτό, που όλ' αυτά ορίζουν σαν «νομιμότητα», σ' αυτούς τους χειρισμούς και τις δράσεις, προσθέσουμε και τα παραδείγματα, από τη δράση του ιδιωτικού τομέα και της «αγοράς», από την οδό Κηφισίας ή από την παραλιακή και τη Γλυφάδα και τα πάμπολλα «Shopping Centers», αυτούς τους «ναούς» της σύγχρονης εποχής, που ξεφυτρώνουν κάθε μέρα παντού και στους οποίους οι άνθρωποι προστρέχουν για την «επιβεβαίωση» και τη «σωτηρία» τους. Το σκηνικό ενοχής και ευθύνης προκύπτει ξεκάθαρο και είναι τεράστιο.
Ομως, «η Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων», «το Μουσείο της Ακρόπολης», «οι Υπερκατασκευές του κ. Calatrava», «οι οικιστικές Δράσεις Αιχμής πάνω στους Κεντρικούς Αξονες της πόλης και άλλα επίκαιρα σημεία» και πολλά άλλα, και έτσι όπως αυτά αντιμετωπίζονται, δεν έχουν τίποτα να κάνουν με τα ζητούμενα από τους τρόπους και τους τόπους της αρχιτεκτονικής. Δεν είναι αρχιτεκτονική αλλά φτηνές πολιτικάντικες, εκκωφαντικές δράσεις, που μας ξεστρατίζουν, υποθηκεύοντας τα πάντα.
Η αρχιτεκτονική, λοιπόν, σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι ανάγκη, πριν γίνει πράξη και αντιμετωπιστεί μόνο χρηστικά, να θυμόμαστε, πως είναι μια πνευματική άσκηση/μια θέση/μια πρόταση, που πρέπει να «στεγάζει» ένα όραμα ζωής και όχι μόνο την έκφραση χρηματιστηριακών ή πολιτικάντικων δράσεων. Και αυτή την άσκηση /θέση/πρόταση, πρέπει να μάθουμε ξανά να την προσπαθούμε, να την εκτιμάμε και να την υπερασπιζόμαστε.
* Υστερόγραφο: Οπου όμως κι αν πας, στην Ελλάδα, σήμερα, τα πάντα δυστυχώς τα σκεπάζει σιγά σιγά ένα πλουμιστό γυαλιστερό «περιτύλιγμα», κάτι σαν σάβανο με φωτάκια... και οι Νεοέλληνες το καμαρώνουν, περήφανοι και νεόπλουτοι.
Κ.Κ
ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ Ελευθεροτυπία 14/07/2002
Κ.Κ
ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ Ελευθεροτυπία 14/07/2002
